Witajcie w e-Estonii

Ten obrazek obiegł światowe media: 13 kwietnia w Kijowie spotkali się prezydenci Polski, Ukrainy, Litwy, Łotwy i Estonii, a symbolem tej wizyty stało się wspólne zdjęcie podkreślające jedność. Wojna to nie jest czas na elegancję, wszyscy politycy są na nim ubrani jak zwykli obywatele. Przy czym w przypadku Egilsa Levitsa uwagę zwraca duży napis na swetrze: e-estonian.

Estonia stała się symbolem sukcesu cyfrowego państwa, dla samych Estończyków ma to znaczenie symboliczne i pokazuje drogę, jaką pokonał ten kraj po 50 latach zależności od Rosji.

2391 lat roboczych oszczędności

Wszystko zaczęło się w latach 90. Kiedy w 1996 r. Telekomunikacja Polska umożliwiła Polakom połączenie z siecią za pomocą modemu telefonicznego, Estończycy przystąpili do przygotowywanego od kilku lat „Tygrysiego skoku” – programu rozszerzenia dostępności internetu oraz budowy umiejętności cyfrowych u obywateli. Pomysł na cyfryzację zakiełkował w estońskim rządzie wcześniej, niż na świecie zadebiutowała najpopularniejsza dziś przeglądarka internetowa Google. Perspektywiczne myślenie poskutkowało tym, że obecnie Estonia jest jedynym krajem na świecie, w którym 99 proc. usług publicznych jest dostępnych online przez 24 godziny na dobę, 7 dni w tygodniu.

– W Estonii wszystkie usługi publiczne są świadczone przez internet. Wyjątkiem są ślub i rozwód. Przedsiębiorstwo rejestruje się w ciągu piętnastu minut, a roczne rozliczenie podatkowe średnio zajmuje pięć minut. Zaoszczędzony czas, przejrzystość i przewidywalność systemu są największymi atutami estońskiego systemu – opowiada Daniel Bajer z estońskiej fundacji narodowej Enterprise Estonia.

Po pięciu latach od rozpoczęcia prac nad realizacją strategii cyfrowej Estonia wdrożyła pierwsze e-usługi. Nowe tysiąclecie zapoczątkowało uruchomienie e-Cabinet – bazy danych i harmonogramu dla usprawnienia rządowych procesów decyzyjnych. W praktyce oznacza to, że członkowie estońskiego rządu mogą wykonywać wiele zadań w obiegu bezpapierowym i zaoszczędzić czas. Przed posiedzeniem rządu ministrowie zyskują dostęp do e-gabinetu, gdzie mogą przejrzeć agendę spotkania i sformułować swoje stanowisko w konkretnych sprawach. Jeżeli w przypadku któregoś z punktów porządku obrad nie zgłoszą oni swoich wątpliwości w systemie, zostaje on przyjęty bez debaty. E-Cabinet pozwolił skrócić cotygodniowe spotkania członków estońskiego rządu z 4–5 godzin do 30–90 minut.

W 2000 r. wystartował również e-Tax Board, usługa elektronicznego rozliczania podatków. Obecnie typowy proces składania e-zeznania podatkowego w Estonii trwa od 3 do 5 minut, a większość formularzy jest już wstępnie wypełniona dzięki sprawnemu przepływowi danych między instytucjami publicznymi. Nic więc dziwnego, że aż 97 proc. deklaracji podatkowych w tym kraju składanych jest online.

Rewolucja cyfrowa w Estonii nie byłaby możliwa bez wybudowania autostrady dla danych. W 2001 r. wdrożono X-Road, krajowy system wymiany danych. To oprogramowanie, które służy do ich szyfrowania i przesyłu pomiędzy instytucjami publicznymi. X-Road łączy publiczne oraz prywatne bazy danych, które pozostają rozproszone. Estońskie instytucje publiczne decydują samodzielnie, z jakich platform i technologii korzystają – mogą wybrać różne rodzaje oprogramowania i infrastruktury serwerowej, ważne jednak, aby wszystkie one były kompatybilne z X-Road. W praktyce oznacza to decentralizację, w Estonii nie ma jednej superbazy danych, która byłaby atrakcyjnym celem dla cyberprzestępców. Jednocześnie każdy rodzaj danych, które dotyczą konkretnej osoby, może być gromadzony tylko przez jedną instytucję publiczną, co eliminuje powielanie danych i biurokrację. Podczas gdy w większości krajów wiele różnych instytucji może zapytać obywatela o jego adres zamieszkania, w Estonii możliwe jest to tylko w przypadku organu odpowiedzialnego za ewidencję ludności. Wszystkie inne instytucje, które potrzebują adresu obywatela, mogą go uzyskać dzięki transferowi zaszyfrowanych danych za pomocą X-Road. Wszystko odbywa się bez dodatkowej papierkowej roboty. Według stanu na 1 kwietnia 2022 r., 3 proc. wniosków w ramach X-Road składają obywatele. Przy założeniu, że w przypadku każdej z tych spraw potrzebne byłoby około 15 minut pracy urzędnika, Estończycy obliczyli, że w 2021 r. platforma pozwoliła zaoszczędzić… 2391 lat roboczych.

Rewolucja cyfrowa w Estonii nie byłaby możliwa bez wdrożenia X-Road – krajowego systemu wymiany danych, który służy do ich szyfrowania i przesyłu pomiędzy instytucjami publicznymi. X-Road łączy publiczne oraz prywatne bazy danych, które pozostają rozproszone

E-rezydencja

W 2002 r. w Estonii wdrożono e-dowód, który umożliwia obywatelom i mieszkańcom kraju potwierdzenie swojej tożsamości online oraz korzystanie z e-usług. Do fizycznego dokumentu tożsamości (ID-card) „dołączony” jest cyfrowy dodatek (Digital-ID), czyli wydany przez państwo dokument cyfrowy służący do identyfikacji elektronicznej i składania podpisów elektronicznych. Na karcie dowodu osobistego umieszczony jest chip, który zawiera pliki umożliwiające potwierdzenie tożsamości w środowisku elektronicznym. Dzięki temu estoński dowód osobisty służy jako klucz dostępu do wszystkich e-usług oferowanych przez państwo. ID-card wymaga jednak specjalnego czytnika kart i oprogramowania do korzystania z podpisu elektronicznego. Ułatwienie w tym zakresie nadeszło w 2007 r. wraz z Mobile-ID, czyli elektronicznym dowodem osobistym, który może być wykorzystywany do potwierdzania tożsamości i składania podpisu elektronicznego za pomocą telefonu komórkowego. Mobile-ID nie wymaga czytnika kart, do korzystania z usługi niezbędna jest specjalna karta SIM.

Rozwiązanie e-ID jest ważne m.in. dla osób, które chcą prowadzić w Estonii biznes.

– Cyfrowy dowód osobisty, zaawansowany system szyfrowania danych oparty na technologii blockchain oraz natychmiastowy dostęp do 99,8 proc. narzędzi administracji państwowej umożliwiają bezpieczne prowadzenie przedsiębiorstwa w dowolnym miejscu na świecie. System jest szybki, prosty w obsłudze i przewidywalny. Przedsiębiorcy niebędący obywatelami Estonii również mają możliwość korzystania z zalet tego systemu za pomocą narzędzia e-rezydencji, które umożliwia zdalne zakładanie i prowadzenie działalności gospodarczej w Estonii – wyjaśnia ekspert Enterprise Estonia.

E-rezydencja (e-Residency) to transnarodowa tożsamość cyfrowa, która pozwala obywatelom krajów innych niż Estonia na uruchomienie w Estonii biznesu online oraz składanie podpisów elektronicznych przy podpisywaniu umów. Usługa wystartowała w 2014 r., Estonia była pierwszym państwem na świecie, które zdecydowało się na wdrożenie takiego pomysłu. Według danych z 13 kwietnia ogólna liczba e-rezydencji w Estonii sięga obecnie 91,4 tys., z czego 21,1 tys. stanowią estońskie firmy uruchomione z pomocą tej usługi.

Kluczowe bezpieczeństwo

Wobec takiego zaawansowania usług cyfrowych jedno z kluczowych wyzwań dla władz jest cyberbezpieczeństwo. W 2007 r. Estonia stała się celem zakrojonych na szeroką skalę cyberataków wymierzonych w infrastrukturę teleinformatyczną. Na celowniku hakerów znaleźli się dostawcy usług internetowych, strony rządowe, poczta elektroniczna, bankowość elektroniczna i inne e-usługi. Jak się okazało – bezskutecznie. Oprócz przestoju w świadczeniu niektórych e-usług, nie było żadnych szkód, nie doszło również do wykradzenia danych.

Zapewnienie ochrony wymaga jednak ciągłych działań. Estonia była pierwszym krajem na świecie, który wykorzystał technologię blockchain (uruchomioną w 2011 r.) w celów zapewnienia bezpieczeństwa na poziomie krajowym. Według szacunków portalu e-estonia.com przeciętne wykrycie naruszenia bezpieczeństwa danych trwa na świecie do siedmiu miesięcy. Dzięki wykorzystaniu technologii blockchain można to zrobić natychmiast.

Obecnie w Tallinie mieści się Centrum Doskonalenia Cyberobrony NATO oraz EU-LISA (Europejska Agencja ds. Zarządzania Operacyjnego Wielkoskalowymi Systemami Informatycznymi w Przestrzeni Wolności, Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości). Obowiązki w zakresie cyberbezpieczeństwa w kraju są dzielone między Ministerstwo Gospodarki i Komunikacji, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych oraz Ministerstwo Obrony.

Estonia jest zabezpieczona również na wypadek fizycznego uszkodzenia serwerów na skutek ataku czy klęski żywiołowej. W 2017 r. estoński rząd utworzył ambasadę danych w Luksemburgu, gdzie ulokowano estońskie serwery danych. Służy to zapewnieniu narodowej ciągłości cyfrowej na wypadek kryzysu.

„Siri na sterydach”

Według różnych szacunków dzięki szerokiemu wykorzystaniu technologii składania cyfrowych podpisów Estonii udało się zaoszczędzić równowartość 2 proc. PKB państwa. Cyfrowe państwo sprzyja innowacyjności.

– Estonia, zamieszkała przez 1,3 mln mieszkańców, w ciągu ostatnich dziesięciu lat rozwinęła dziesięć globalnych spółek jednorożców, przedsiębiorstw zaawansowanych technologii wycenianych na ponad 1 mld dol. na międzynarodowych rynkach – wylicza Daniel Bajer.

Przykładami sukcesu w biznesie są takie firmy jak Wise (dawniej TransferWise, świadczy usługi finansowe) wyceniana na giełdzie w Londynie na 11 mld dol., Bolt warty 11 mld dol. czy Skype sprzedany Microsoftowi za 8,5 mld dol.

– Estonia cały czas się rozwija. Za wdrażaniem innowacji w administracji państwowej stoi CTO (Chief Technology Officer) rządu Estonii. Dane struktury systemu (big data) są ogólnodostępne, aby testować i wdrażać kolejne innowacje. Trwają również prace nad spersonalizowanym systemem sztucznej inteligencji – indywidualnie przypisanym do obywatela, uczącym się jego potrzeb, samodzielnym asystentem, pomocnikiem zastępującym nas w kontaktach z administracją e-Estonii o nazwie Bürokratt – tłumaczy Daniel Bajer.

„Bürokratt to Siri na sterydach” – takiego porównania dla narzędzia, nad którym pracuje estoński rząd, użył Ott Velsberg, Chief Data Officer w estońskim rządzie podczas podcastu dla portalu e-estonia.com. Jak wyjaśnił, w projekcie chodzi o stworzenie bezproblemowego sposobu interakcji obywatela z rządem w ramach jednego punktu kontaktowego, którym ma być właśnie wirtualny asystent. W praktyce obywatel nie będzie musiał wiedzieć, z którym konkretnie organem lub instytucją publiczną musi się skontaktować, aby załatwić określoną sprawę. Skorzysta z Bürokratt, komunikując się ze swoim wirtualnym asystentem za pomocą wiadomości tekstowej lub używając głosu. Prace nad nowym narzędziem zaczęły się w lutym 2021 r. Pierwsze pilotażowe wdrożenia mają pojawić się w przyszłym roku.

Sprawne państwo

Polskie e-drogi

Polska na razie wdraża elementy cyfrowego państwa. Z punktu widzenia obywatela ważne jest to, że coraz więcej spraw urzędowych można załatwić przez internet. Przykładem jest elektroniczne rozliczenie podatkowe usługą Twój e-PIT. Od 4 marca 2019 r. wydawany jest e-dowód, czyli cyfrowy dowód z warstwą elektroniczną. Certyfikaty w e-dowodzie pozwalają uwierzytelnić się w usługach online czy podpisać elektronicznie dokumenty podpisem osobistym, czyli zaawansowanym podpisem elektronicznym umieszczanym w e-dowodzie. Od stycznia 2020 r. obowiązkowe są e-recepty. Rozwój e-państwa, m.in. w obszarze usług medycznych, przyspieszyła pandemia.

DZR, JP